Semerkant’a Rıhle: Temellük Kayıtları Sempozyumu

Buhârî’nin sahih hadisleri bir araya getirdiği Câmiü’s-Sahîh adlı eseri, İslam toplumunda geçmişten beri ümmetin ortak bir kabulle karşıladığı otorite bir kaynak hüviyetindedir. FSMVÜ Yazma Eserler Merkezi, yazma eser kültürüne dair sempozyum dizisinin üçüncüsünü Buhârî’nin ilim havzasında, Semerkant’ta uluslararası düzeyde gerçekleştirmiştir. “Temellük Kayıtları -Yazma Eserlerin Mülkiyeti ve Dolaşımı: Buhârî ve Hadis Yazmaları Sempozyumu-”, TİKA desteği ve İmam Buhârî Uluslararası Bilimsel Araştırma Merkezi iş birliğiyle 14-16 Ekim 2025 tarihlerinde Semerkant’ta düzenlenmiştir. Üç gün süren toplantıda 28 tebliğ sunulmuş, Buhârî nüshaları başta olmak üzere hadis yazmalarına ve diğer bazı İslam eserlerine dair mülkiyet kayıtları çeşitli açılardan incelenmiştir.

Sempozyum, FSM Yazma Eserler Merkezi bünyesinde 21 Ekim 2023-9 Mart 2024 tarihleri arasında düzenlenen “Temellük Kayıtları Atölyesi”nin bir çıktısı niteliğindedir. Atölye süresince yazma eserlerdeki temellük kayıtları üzerine yoğun bir birikim oluşmuş, bu sempozyum ile söz konusu birikimin uluslararası düzeyde paylaşımı sağlanmıştır. Bu yönüyle sempozyum, temellük kayıtlarına dair önemli bir gündem oluşturmasının yanı sıra Türkiye-Özbekistan arasındaki ilmî iş birliğini güçlendirmiştir.

Üç gün süren ve yedi oturumdan oluşan sempozyumda, Türkiye, Özbekistan ve Bosna-Hersek gibi farklı ülkelerden katılan araştırmacılar tarafından toplam 28 tebliğ sunulmuştur. Sempozyumun ilk günü, İmam Buhârî Uluslararası Bilimsel Araştırma Merkezi Müdürü Shovosil Ziyodov ile FSMVÜ Yazma Eserler Merkezi kurucu üyelerinden Berat Açıl’ın selamlama konuşmalarıyla ve güzel temennileriyle başlamıştır.

Birinci Oturum

Sempozyumun ilk oturumunda, Shovosil Ziyodov’un moderatörlüğünde Berat Açıl, Murat Ayar, Muhammad Ahmad Raza ve Sami Arslan tebliğlerini sundular. Berat Açıl, 15. yüzyıl Osmanlı coğrafyasında hadis ilminin dolaşımını yazmalar ve temellük kayıtları üzerinden inceleyerek, Yazma Eserler Kurumu veri tabanındaki 337 hadis nüshasından hareketle bu eserlerin mülkiyet ve dolaşım ağlarını değerlendirdi. Murat Ayar, temellük kayıtlarını semiyotik (göstergebilimsel) açıdan değerlendirerek, bu kayıtların sosyal kimlik, aidiyet ve kültürel hafızayı yansıtan çok katmanlı göstergeler olduğunu belirtti. Muhammad Ahmad Raza, Birmingham’daki Mingana Koleksiyonu’nda yer alan en eski Sahîh-i Buhârî nüshasının mülkiyet kayıtlarını inceleyerek, yazmanın dolaşım ağına dair bulgular ortaya koydu. Son olarak Sami Arslan, el-Câmi‘u’s-Sahîh nüshalarındaki temellük kayıtlarını biçimsel farklılıkları açısından tasnif ederek “temellekehu, dehale fî, isteshabehû” gibi ifadelerin  farklı sosyal tabakalara ve gayelere işaret edebileceğini örneklerle gösterdi.

İkinci Oturum

Sempozyumun ikinci oturumunda, Kadir Turgut’un moderatörlüğünde Shovosil Ziyodov, Abdullah Karaarslan, Shayx Rahmatulloh Termiziy ve Gülsüm Gülsev Şanver tebliğlerini sundular. Shovosil Ziyodov, İmam Buhari Uluslararası Araştırma Merkezi yazma koleksiyonundaki nüshaları tanıtarak bunların İslam ilim geleneği ve kültürel miras açısından taşıdığı değeri vurguladı. Abdullah Karaarslan, Memlük dönemi Câmiü’s-Sahîh yazmalarının 16. yüzyılda İstanbul’a intikalini temellük kayıtları üzerinden değerlendirerek, hadis yazmalarının Osmanlı ilim dünyasına geçiş sürecini ortaya koydu. Shayx Rahmatulloh Termiziy, İmam Buhari’nin el-Edebü’l-Müfred adlı eserini içerik, kaynak ve nüsha özellikleri açısından analiz ederek eserin ahlaki temalarını ve şerh geleneğini tanıttı. Son olarak Gülsüm Gülsev Şanver, İç Asya’dan Anadolu’ya ulaşan yazma nüshaların dolaşımını ve mâliklerini inceledi, temellük kayıtları üzerinden bu eserlerin kültürel ağlar içindeki hareketliliğini ortaya koydu. Oturum, dinleyici katkılarının ardından Kadir Turgut’un değerlendirmesiyle sona erdi.

Üçüncü Oturum

Sempozyumun üçüncü oturumunda, Müstakim Arıcı’nın moderatörlüğünde Otabek Muhammadiyev, Sadık Yazar, Kadir Turgut ve Nursena Soylu tebliğlerini sundular. Otabek Muhammadiyev, el-Câmi‘u’s-Sahîh’in İsfendiyarhan nüshasını tanıtarak, yazmanın hat, tezhip ve mühürlerine dair bilgiler paylaştı. Sadık Yazar, Osmanlı yazma kültüründe kırk hadis metinlerinin mülkiyet kayıtlarını Birgivî ve şerhleri çerçevesinde inceleyerek konuyu çeşitli cihetlerden değerlendirdi. Kadir Turgut, Abdurrahman Câmî’nin Farsça Kırk Hadis’ini mülkiyet ve okuma kültürü bağlamında ele alarak, eserin dolaşım keyfiyetine ve farklı sosyal kesimler arasında kazandığı yaygınlığa dair tespitlerde bulundu. Nursena Soylu ise manzum Kırk Hadis yazmalarındaki mülkiyet kayıtlarını inceleyerek, bu metinlerin Osmanlı toplumundaki sosyal ve kültürel karşılıklarına dair değerlendirmelerde bulundu. Oturum, dinleyici katkılarının ardından Müstakim Arıcı’nın değerlendirmesiyle tamamlandı.

Dördüncü Oturum

Sempozyumun dördüncü oturumunda, Otabek Muhammadiyev’in moderatörlüğünde Shodmon Vohidov, Betül Ablak, Zeynep Akçora ve Rumeysa Nur Ertaş tebliğlerini sundular. Shodmon Vohidov, Sadri Ziya Koleksiyonu örneği üzerinden Buhara’daki yazma mirasının kapsamı ve çeşitliliğine dikkat çekti. Betül Ablak, Kastamonu Yazma Eserler Kütüphanesi’ndeki Buhârî nüshalarını temellük kayıtları üzerinden inceleyerek, şehrin hadis okuma geleneği ve eserin dolaşım ağına dair veriler sundu. Zeynep Akçora, İstanbul ve Bursa’daki tekke kütüphanelerinde yer alan hadis yazmalarını ele alarak, temellük kayıtları üzerinden tasavvuf çevrelerinde hadis eserlerinin dolaşımından ve tekke kütüphanelerinin ilmî fonksiyonundan söz etti. Son olarak Rumeysa Nur Ertaş, Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki Buhârî yazmalarındaki mülkiyet kayıtlarını analiz ederek, Osmanlı’da kitap mülkiyetini sosyal tarih açısından değerlendirdi. Oturum, soru-cevap ve değerlendirmelerle sona erdi.

Beşinci Oturum

Sempozyumun beşinci oturumunda, Sanjar Gulamov’un moderatörlüğünde Nasriddin Mirzayev, Müstakim Arıcı, Ahmed Zildžić ve Shahzod Islomov tebliğlerini sundular. İlk tebliğinde Nasriddin Mirzayev, Orta Asya’da yaygın Mişkâtü’l-Mesâbîḥ yazmalarını ve bu nüshalardaki temellük kayıtlarını inceleyerek eserin dolaşım ve muhafaza ağlarını değerlendirdi. Müstakim Arıcı, el-Kānûn fî’t-tıbb nüshalarındaki mülkiyet ve vakıf kayıtlarını merkeze alıp eserin farklı coğrafyalardaki ve zümrelerdeki dolaşım durumunu tartıştı. Ahmed Zildžić, geç Osmanlı dönemi Saraybosna’da Tuhfe-i Şâhidî yazmalarının mülkiyet ve dolaşımını şer‘iyye sicilleri ve arşiv kayıtları üzerinden analiz etti. Son olarak Shahzod Islomov, İmam Buhârî’nin el-Kırâatü halfe’l-imâm risalesindeki 24 fıkhî meselenin yapısını, rivayet zincirlerini değerlendirdi. Oturum, dinleyici katkılarının ardından Sanjar Gulamov’un değerlendirmesiyle tamamlandı.

Altıncı Oturum

Sempozyumun altıncı oturumunda, Sadık Yazar’ın moderatörlüğünde Ertuğrul Ökten, Halil Işılak, Munir Drkić’i temsilen Ahmed Zildžić ve Sefa Atik tebliğlerini sundular. Ertuğrul Ökten, çok ciltli yazma eserlerde mülkiyet kaydı uygulamalarını, vezir ve paşa koleksiyonlarındaki el-Câmiʿu’s-Sahîh nüshaları üzerinden inceledi. Özellikle bu tür çok ciltli eserlerin takım olarak incelenmesi gerektiğine dikkat çekti. Halil Işılak, Şiîlerin Sünnî hadis metinlerine ilgisini ve bu bağlamda Şiî ulemanın temellük ettiği el-Câmiʿu’s-Sahîh nüshalarını ele aldı. Munir Drkić’i temsilen tebliğini sunan Ahmed Zildžić, Osmanlı dönemi Bosna yazmalarındaki temellük kayıtlarını ve kitap kullanımına getirilen sınırlamaları inceledi. Son olarak Sefa Atik, yazma eserlerdeki temellük kayıtlarını fıkhî muhtevaları açısından değerlendirdi. Satın alma, hibe, vakıf ve miras gibi kayıtların fıkıh terminolojisiyle kurduğu ilişkiyi inceleyerek, mülkiyet kavramının ilmî metinlerdeki hukuki yansımalarını tartıştı. Oturum, dinleyici katkılarının ardından Sadık Yazar’ın değerlendirmesiyle tamamlandı.

Yedinci Oturum

Sempozyumun yedinci oturumunda, Ertuğrul Ökten’in moderatörlüğünde Sanjar Gʻulomov, Tülay Artan, Ali Aslan ve Gülnihal Küpeli tebliğlerini sundular. Sanjar Gʻulomov, Ebu Reyhan Birunî Şarkiyat Enstitüsü’nde yer alan 2588 numaralı mecmuayı tanıtarak, Kadı Mir Seyyid Kamer’e ait el yazma risaleler ile arşiv belgelerini inceledi. Tülay Artan, Şehid Ali Paşa Koleksiyonu’nda yer alan el-Câmiʿu’s-Sahîh şerh ve haşiyelerini ele alarak, 18. yüzyıl başında hadis çalışmalarının Osmanlı entelektüel ortamındaki dolaşımını ve koleksiyon kültürünü temellük kayıtları üzerinden analiz etti. Ali Aslan, Vahdî İbrahim Efendi’nin hadis kitaplarındaki mülkiyet kayıtlarını inceleyerek, ferağ kayıtları, icazet ve rivayet kayıtları, temellük kayıtları, müzakere ve mütalaa kayıtları ile kenar notları gibi unsurlar üzerinden eser-nüsha-malik ilişkisini yorumladı. Son olarak Gülnihal Küpeli, Fatih Sultan Mehmed için istinsah edilen iki hadis yazmasındaki temellük tezyinatını renk, motif ve desen açısından analiz etti. Bu nüshaların 15. yüzyıl Osmanlı kitap sanatındaki estetik üslubu yansıtması bakımından önemine değindi. Oturum, dinleyici katkılarının ardından Ertuğrul Ökten’in değerlendirmesiyle tamamlandı.

Değerlendirme ve Teşekkür

Sempozyumun değerlendirme oturumu, Ertuğrul Ökten, Tülay Artan ve Shovosil Ziyodov tarafından gerçekleştirildi. Ertuğrul Ökten, disiplinler arası çalışmaların önemine değinerek, yazmalardaki metin dışı unsurların, metin ve tezyinî unsurlarla bir bütün olarak incelenmesi gerektiğini vurguladı. Sempozyumun temellük bağlamında amacına ulaştığını ve yeni araştırmalara zemin hazırladığını belirterek teşekkürlerini sundu. Tülay Artan, sempozyumun alana katkı sağlayacağını ifade edip, sunumlar arasındaki ortak sonuçlara dikkat çekti ve emeği geçenlere teşekkür etti. Shovosil Ziyodov ise iki ülke arasındaki ilmî iş birliğinin sürdürülmesi gerektiğini belirterek muhtemel ortak proje başlıklarından söz etti. Ayrıca İmam Buhari Merkezi olarak ev sahipliği yapmaktan memnuniyet duyduklarını ifade etti ve Ocak ayında başlayacak araştırmacı burs programını duyurdu. Son olarak Sami Arslan, organizasyon desteği için İmam Buhari Merkezi’ne teşekkür ederek yayım hayatına yeni başlayan Yazmabilim dergisine Özbek araştırmacıların katkılarını beklediklerini ifade etti.

Şehir Gezisi ve Dönüş

Üç gün süren sempozyumun ardından araştırmacılar, İmam Buhari Merkezi bünyesindeki kütüphane, Buhari’nin hayatı ve eserlerine dair gözlem odası ile merkezdeki yazma eser koleksiyonunu inceleme imkânı buldular. Programın son kısmında, merkezin sağladığı ulaşım ve rehberlik desteğiyle gerçekleştirilen Semerkant gezisinde katılımcılar, Şah-i Zinde, Gur-i Emir, Registan Meydanı ve medreseleri, İmam Buhari Türbesi ve Külliyesi ile Siyob Çarşısı’nı ziyaret ettiler.

Netice itibariyle Temellük Kayıtları Sempozyumu, ilmî muhavere ortamı ve manevi atmosferiyle katılımcıların hafızasında unutulmaz bir iz bıraktı. Temellük kayıtları etrafında şekillenen tebliğler, yazma eserlerin ardındaki dünyaya dair yeni ufuklar açtı. Semerkant’ın kadim ilim mirasıyla bütünleşen bu buluşma, Türkiye ile Özbekistan arasındaki kültürel ve akademik ortaklığa katkıda bulundu.

Metin: Betül Ablak